Ξέρω πόσο σημαντικές είναι οι τελετές που γίνονται στη μνήμη των νεκρών, αφού βασικός σκοπός τους είναι να καταπραΰνουν, έστω και λίγο, τον πόνο της απώλειας, συντηρώντας έναν δεσμό ανάμεσα σ’ αυτόν που έφυγε και αυτόν που μένει. Για μένα ωστόσο «μνημόσυνα», «τρισάγια», «τριήμερα», «εννιάμερα», κλπ, δεν σημαίνουν απολύτως τίποτα. Οι στάχτες της μητέρας μου και της γιαγιάς μου (από τη μεριά της μητέρας μου), βρίσκονται σε τεφροδόχους, στο νεκροταφείο Φλαμίνιο έξω από τη Ρώμη. Η αδελφή μου, από τον γάμο της μητέρας ´μου με Ιταλό, αναπαύεται σε νεκροταφείο του Μιλάνο. Οι στάχτες του πατέρα μου σκορπίστηκαν στην Ilhabela, ένα νησί κοντά στο Σαν Σεμπαστίαο.

Οι παππούδες μου (από την πλευρά του πατέρα μου), πέθαναν και οι δύο στη Βραζιλία, ενώ έκαναν διακοπές εκεί, και είναι θαμμένοι σ’ ένα αχανές νεκροταφείο του Σάο Πάολο. Τελικά ένας άλλος τρόπος να ορίσεις τον κοσμοπολιτισμό δεν είναι να μετρήσεις σε πόσα μέρη έχεις ζήσει ή πόσες γλώσσες μιλάς, αλλά να αναρωτηθείς σε ποιους τόπους βρίσκονται οι δικοί σου νεκροί. Υπό αυτή την έννοια είμαι όντως «πολίτης του κόσμου», όχι όμως γιατί έχω ζήσει στην Ιταλία, την Ελλάδα, την Αγγλία ή τη Βραζιλία, ή επειδή νιώθω τρεις γλώσσες ως «μητρικές», αλλά επειδή και οι δικοί μου νεκροί είναι πολίτες ενός (κάτω) κόσμου που τα σύνορά του δεν περιορίζονται σε μια χώρα, με μια θρησκεία, μια γλώσσα, μια παράδοση.

ΥΓ. Ένα από τα ευτράπελα της ιστορίας, είναι ότι ενώ οι γονείς μου, η αδελφή μου και οι παππούδες μου γεννήθηκαν Ορθόδοξοι, πήγαν στον Θεό με τις ευχές και τις ευλογίες καθολικών ιερέων! Στην κηδεία της μητέρας μου, για παράδειγμα (το έχω γράψει στο «Αίμα νερό»), ο ιερέας θεωρώντας πως το όνομά που ήταν γραμμένο στο φέρετρο - «Aglae» - ανήκε σε άντρα, σ’ όλη τη διάρκεια της νεκρώσιμης ακολουθίας, την προσφωνούσε ως ο «δικός μας αδελφός», «il nostro fratello»! Για μια στιγμή χαμογέλασα. Όταν όμως κατάλαβα τι ακριβώς σήμαινε αυτό το λάθος, πόσο αλλόκοτη είναι η ζωή, πόσο αλλόκοτη η μοίρα του ανθρώπου, το χαμόγελο έδωσε πάλι τόπο στη θλίψη. Είναι όλοι τους τόσο μακριά μου πλέον, που ίσως γι’ αυτό έχουν σταματήσει να έρχονται και στα όνειρά μου.