Το πείραμα του ψυχολόγου Ντέιβιντ Ρόζενχαν, γνωστό στην ιστορία ως «πείραμα Ρόζενχαν» θέτει το ζήτημα της αξιοπιστίας των ψυχιατρικών πορισμάτων, μελετώντας κυρίως τις πρακτικές των γιατρών και όχι των ασθενών. Έγινε το 1972 στις ΗΠΑ ανατρέποντας πολλά που θεωρούνταν ως τότε δεδομένα για τη συγκεκριμένη επιστήμη.

   

Ο Ντέιβιντ Ρόζενχαν θέτει ερωτηματικά για την αξιοπιστία της ψυχιατρικής

Ο εμπνευστής του πειράματος δίδασκε σε ένα μικρό πανεπιστήμιο «ηρωικό αλτρουισμό». Αυθόρμητα αποφάσισε να κάνει ένα πείραμα για να ελέγξει κατά πόσο το ψυχιατρικό διαγνωστικό σύστημα μπορούσε πράγματι να διακρίνει τους σώφρονες από τους παράφρονες. Τηλεφώνησε σε οκτώ φίλους του και τους ρώτησε αν θα ήθελαν να προσποιηθούν τους παράφρονες για ένα μήνα. Εκείνοι δέχτηκαν με χαρά.

Έτσι άρχισε η εκπαίδευση (αν και οι μισοί από αυτούς ήταν ψυχολόγοι και ψυχίατροι, οπότε γνώριζαν τα συμπτώματα). Ένα βασικό κομμάτι της εκπαίδευσης ήταν να μάθουν να κρύβουν τα χάπια κάτω από τη γλώσσα τους και να τα φτύνουν μετά. Πέντε μέρες πριν παρουσιαστούν σε δημόσια και ιδιωτικά νοσοκομεία σταμάτησαν να πλένουν τα δόντια τους, να ξυρίζονται (άντρες και γυναίκες) και να κάνουν μπάνιο. Έπειτα φόρεσαν παλιά και λίγο βρώμικα ρούχα και σκορπίστηκαν σε όλη την Αμερική.

Παρουσιάστηκαν στα επείγοντα ψυχιατρικών περιστατικών και δήλωσαν μόνο: «Ακούω μια φωνή να λέει γκντουπ». Ο Ρόζενχαν είχε επίτηδες διαλέξει αυτή τη λέξη, γιατί δεν υπήρχε καμιά αναφορά μέχρι τότε σε ακουστικές ψευδαισθήσεις που να παραπέμπουν σε κόμικ. Πέρα από αυτή την φράση δεν προσποιούνταν κανένα άλλο σύμπτωμα. Σε κάθε ερώτηση απαντούσαν με ειλικρίνεια (πέρα από το όνομα και το επάγγελμα τους). Και ο ίδιος ο Ρόζενχαν παρουσιάστηκε στα επείγοντα παραπονούμενος για συμπτώματα ψυχασθένειας.

   

I must be crazy to be in a loony bin like this

Όλοι οι «ασθενείς» εξετάστηκαν βιαστικά και διαγνώστηκαν με «παρανοειδή σχιζοφρένεια» (εκτός από έναν που έπασχε από «μανιοκαταθλιπτική ψύχωση»).Σε όλους έγινε εισαγωγή. Μόλις εκείνοι βρεθήκαν στο ψυχιατρείο, ανέφεραν στους γιατρούς ότι η φωνή είχε σταματήσει και αισθάνονταν πλέον μια χαρά. Όμως οι γιατροί δεν τους πίστευαν. Ο μέσος όρος παραμονής τους στο ψυχιατρείο ήταν 19 ημέρες - παρότι εκείνοι από την πρώτη μέρα διαβεβαίωναν ότι δεν άκουγαν πλέον τη φωνή.

Η πιο μακρόχρονη παραμονή ήταν 52 μέρες. Οι ψυχίατροι μάλιστα είχαν αξιολογήσει κάποια χαρακτηριστικά από τη ζωή των «ασθενών» έτσι ώστε να ταιριάζουν με τη διάγνωση τους. Έγραφαν για κάποιον: «Άντρας, λευκός, ετών 39 [...] με μακρύ ιστορικό αξιοσημείωτης αμφιθυμίας [...] απουσία συναισθηματικής σταθερότητας.» Κάτι ιδιαίτερα παράξενο είναι ότι ενώ οι γιατροί και το νοσηλευτικό προσωπικό αντιμετώπιζαν τους «ασθενείς» ως ασθενείς (βάναυσα πολλές φορές), οι υπόλοιποι ασθενείς, οι αληθινοί ασθενείς του ψυχιατρείου αντιλαμβάνονταν ότι οι 9 δεν ήταν «τρελοί»!

Για παράδειγμα κάποιος νεαρός πλησίασε το Ρόζενχαν και του είπε: «Εσύ δεν είσαι τρελός. Ή δημοσιογράφος είσαι ή καθηγητής.» Όσο καιρό ήταν έγκλειστος ο Ρόζενχαν συμπεριφερόταν απολύτως φυσιολογικά και κρατούσε διαρκώς σημειώσεις. Οι γιατροί χαρακτήρισαν τη συμπεριφορά του ως «συμπεριφορά γραφής» και τη θεώρησαν μέρος της παρανοειδούς σχιζοφρένειας του. Όταν τελικά τον άφησαν να φύγει, δημοσίευσε τα πορίσματα του στο περιοδικό Science, με τίτλο: «On being sane in insane places.»

Στην Αμερική ξέσπασε σάλος. Οι ψυχίατροι έσπευσαν να υπερασπιστούν την επιστήμη τους. Από κάποιο νοσοκομείο επέρριψαν τις ευθύνες στο Ρόζενχαν. Τον προκάλεσαν να τους στείλει όσους «ψευδοασθενείς» ήθελε - με ό,τι «ψευδοσυμπτώματα» προτιμούσε - και εκείνοι θα τους αποκάλυπταν.

Εκείνος δέχτηκε. Θα τους έστελνε τους επόμενους τρεις μήνες ένα μυστικό αριθμό ψευδοασθενών και οι ψυχίατροι θα έπρεπε να καταλάβουν ποιοι ήταν ψυχικά υγιείς. Μετά τους τρεις μήνες το προσωπικό του νοσοκομείου ανακοίνωσε - με βεβαιότητα - ότι είχε εντοπίσει 41 από τους ψευδοασθενείς του Ρόζενχαν. Όμως εκείνος δεν είχε στείλει κανέναν!

Η ψυχιατρική ήταν «γυμνή». Οι διαγνώσεις μέχρι τότε γίνονταν με το DSM, το «Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Νοητικών Διαταραχών». Μέχρι το πείραμα του Ρόζενχαν χρησιμοποιούσαν τη δεύτερη έκδοση του, το DSM II, του 1968. Μετά το πείραμα μια επιτροπή ψυχιάτρων πρόσθεσε διακόσιες σελίδες και δημιούργησαν το DSM III. Όλες οι αμφισημίες και οι ασάφειες εξοβελίστηκαν. Η διαγνωστική μέθοδος εξυγιάνθηκε. Η ψυχιατρική είχε ανανήψει.

Το 2004, η Lauren Slater, η συγγραφέας του βιβλίου «Το κουτί της ψυχής», απ' όπου προέρχονται όλες αυτές οι πληροφορίες, αποφάσισε να ξανακάνει το πείραμα του Ρόζενχαν, μόνη της. Σταμάτησε να πλένεται, να κάνει αποτρίχωση, φόρεσε παλιά ρούχα και παρουσιάστηκε σε ένα ψυχιατρείο λέγοντας ακριβώς την ίδια φράση: «Ακούω μια φωνή να μου λέει γκντουπ».

   

Οι παππούδες που έπιναν πολύ ήταν «γερά ποτήρια» ενώ πλέον είναι αλκοολικοί

Το αποτέλεσμα ήταν κάπως διαφορετικό από την προηγούμενη φορά. Ο ψυχίατρος την εξέτασε για δέκα λεπτά, χωρίς να της κάνει καμιά ερώτηση για το μορφωτικό της επίπεδο ή την ποιότητα της ζωής της, τη διέγνωσε ως ελαφρώς ψυχωτική και της συνταγογράφησε Risperdal (ένα αντιψυχωτικό) με συνοδεία αντικαταθλιπτικών.

Τις επόμενες οκτώ μέρες η Λόρεν πήγε σε οκτώ διαφορετικά νοσοκομεία. Η αντιμετώπιση ήταν η ίδια: Κανείς δεν της έκανε εισαγωγή, αλλά της έγραψαν -συνολικά- 25 αντιψυχωτικά και 60 αντικαταθλιπτικά. Η εξέταση ήταν πάντα το ίδιο επιπόλαια. Αλλά, όπως λέει χαρακτηριστικά η συγγραφέας: «Όλοι φρόντιζαν να πάρουν το σφυγμό μου».

Το πείραμα του Ρόζενχαν δεν έδειξε ότι η ψυχιατρική είναι λανθασμένη, αλλά ότι οι ψυχίατροι κάνουν διαγνώσεις «επιδημιολογικά». Αν κάθε μέρα εξετάζεις είκοσι ανθρώπους που πάσχουν από μανιοκατάθλιψη είναι φυσιολογικό να διαγνώσεις ως μανιοκαταθλιπτικό και κάποιον ο οποίος είναι απλώς κυκλοθυμικός. Επιπλέον οι κοινωνικές συνθήκες υπαγορεύουν τις διαγνώσεις στους ψυχιάτρους.

Παλαιότερα οι γονείς που φώναζαν στα παιδιά τους χαρακτηρίζονταν αυστηροί. Τώρα πρέπει να επισκεφτούν έναν ψυχολόγο προκειμένου να εντοπίσουν τα αίτια της συμπεριφοράς. Οι παππούδες που έπιναν πολύ ήταν «γερά ποτήρια» ενώ πλέον είναι αλκοολικοί. Τα παιδιά που δεν κάθονταν ήρεμα ήταν άτακτα, ενώ στη σύγχρονη εποχή έχουν ψυχοκοινωνικά προβλήματα…